[:en]As the work of collecting details of a large number of Welsh war memorials continues, one aspect that we can study is what the people at the time called the conflict we now know as ‘World War One’. This can give us an indication of how they understood the war at the time.
The most common name is ‘The Great War’ in English / ‘Y Rhyfel Mawr’ in Welsh. This is particularly true of those memorials that were commissioned in the years after the war. See, for example, the memorial in Moriah, Ynystawe.
A minor variation is seen in some memorials which refer to ‘the Great European War’ (such as the memorials of Conway Road Methodist church, Cardiff, Noddfa, Abersychan, or Carmarthen Road, Swansea (below). Similarly, the memorial in Hermon, Pembrey, refers to ‘Ryfel Mawr Ewrop’.
When dates of the conflict are given, the tendency is to note ‘1914 – 1918’, although some, such as the memorials in Bethel, Sketty or Mount Pleasant, Swansea, give ‘1914 – 1919’ (which reflects that fact that it was just an Armistice in November 1918, with the Peace Treaty being signed the following year).
In some chapel memorials, however, there are alternative names given to the conflict. The Roll of Honour in the Tabernacl, Morriston, refers in Welsh to ‘Rhyfel Rhyddid’ (‘The War of Freedom’), and in English, ‘the Great War, 1914-18, for Liberty and Justice’. It is worth pausing to reflect upon this declaration: it reminds us that people at the time could come to the conclusion that this was a war for fundamental principles, and thus a just war.
There is another label given to the war in the Methodist chapel in Dinmael, in Uwchaled, Conwy county borough: ‘Brwydr Armagedon 1914-18’ – ‘The Battle of Armageddon 1914-18’.
So far, this is the only memorial that has come to light which refers to ‘Armageddon’, but it reflects how people were referring to the war at the time. It is possible to trace the use of the word ‘Armageddon’ (‘Armagedon’ in Welsh) in the Welsh newspapers of the war years by using the tremendous online collection organised by the National Library of Wales. There is some discussion of this in my forthcoming volume Creithiau, which will be published by the University of Wales Press in August. However, the graph below did not make it into the final version:
Frequency of appearance of the word ‘Armagedon’ in the Welsh Newspapers Online collection, 1914 i 1918, by three-monthly periods
It is clear from this that there were only a few references to ‘Armagedon’ in the months before the start of the conflict, but many instances during the months of the war, with peaks in the first months, and during the Second Battle of Ypres, the Battle of the Somme and the bloody final months in 1918.
Thus, as they looked back upon the catastrophic four and a half years, it was natural for the chapel-goers of Dinmael to use Biblical language, and to compare the conflict to the battle described in the Book of Revelation as the cataclysm at the end of the world.
Two more aspects of this memorial to note: first, look at the extraordinarily high proportion of men with the surname Jones – 12 out of 23. It is not surprising that this memorial (like many others in rural Wales) gives the farm name as well, to differentiate between the men with similar names.
Secondly, note the first name on the list: David Ellis, B.A., Penyfed. This is the poet David Ellis, referred to as ‘y bardd a gollwyd’ – ‘the poet that was lost’, who served with the Welsh unit of the RAMC. See, for example one of his poems here and one of his letters here. He disappeared while serving in Salonica in June 1918.
[:cy]Wrth i’r gwaith o gasglu manylion am nifer fawr o gofebau rhyfel Cymru fynd ymlaen, un peth rydym yn gallu astudio yw beth oedd y bobl ar y pryd yn galw’r rhyfel, er mwyn gael syniad o sut roedden nhw’n deall yr ornest. Wrth gwrs, nid oedd neb ar y pryd yn cyfeirio ato fel ‘y Rhyfel Byd Cyntaf’.
Yr enw mwyaf cyfarwydd yw ‘Y Rhyfel Mawr’ yn y Gymraeg / ‘The Great War’ yn Saesneg. Mae hwn yn enwedig yn wir am y cofebau a godwyd i’r meirw yn y blynyddoedd wedi’r rhyfel. Gweler, er enghraifft, cofeb Moriah, Ynystawe.
Gwelir eithriad bychan mewn rhai cofebau sy’n cyfeirio at ‘Ryfel Mawr Ewrop’, fel un Hermon, Pen-bre. Yn yr un ffordd mewn cofebau’r iaith Saesneg, ceir cyfeiriad weithiau at ‘the Great European War’, fel yng nghofebau eglwys Fethodistaidd Conway Road, Caerdydd, Noddfa, Abersychan, neu Carmarthen Road, Abertawe (isod).
Os roddir dyddiadau, y tuedd yw i nodi ‘1914 – 1918’, er bod rhai, fel cofeb Bethel, Sgeti a chofeb Mount Pleasant, Abertawe, yn rhoi ‘1914 – 1919’ sydd yn adlewyrchu’r ffaith mai cadoediad a gafwyd yn 1918, a dim ond yn y flwyddyn ganlynol y llofnodwyd y gytundeb heddwch.
Mewn rhai cofebau capel, fodd bynnag, ceir enw amgen ar y Rhyfel. Mae rhestr anrhydedd y Tabernacl, Treforys, yn cyfeirio at ‘Rhyfel Rhyddid’, ac yn Saesneg, ‘the Great War, 1914-18, for Liberty and Justice’. Mae’n werth oedi i ystyried y datganiad hwn: mae’n ein hatgoffa bod pobl ar y pryd yn gallu ystyried mai rhyfel dros egwyddorion hanfodol ydoedd, a’i fod yn ymgyrch cyfiawn.
Ceir teitl arall ar gofeb capel Methodistiaid Calfinaidd Dinmael, yn Uwchaled, Sir Gonwy: ‘Brwydr Armagedon 1914-18’.
Hyd yn hyn, dyma’r unig gofeb sydd wedi dod i’r golwg sy’n cyfeirio at ‘Armagedon’, ond mae’n adlewyrchu sut oedd pobl yn siarad am y gyflafan ar y pryd. Yn wir, mae’n bosibl olrhain defnydd y gair ‘Armagedon’ / ‘Armageddon’ ym mhapurau newydd Cymru yn ystod blynyddoedd yr ymladd trwy ddefnyddio casgliad ardderchog ar-lein y Llyfrgell Genedlaethol. Ceir ychydig o ystyriaeth o hyn ym mhennod agoriadol y llyfr Creithiau: Dylanwad y Rhyfel Mawr ar Gymdeithas a Diwylliant yng Nghymru a gyhoeddir gan Wasg Prifysgol Cymru ym mis Awst – ond dyma un graff nad yw yn fersiwn terfynol yr ysgrif.
Amlder ymddangosiad y gair ‘Armagedon’ yng nghasgliad ‘Papurau Newydd Cymru Arlein’, 1914 i 1918, fesul dri mis
Fe welir yn hwn bod ychydig iawn o gyfeiriadau at ‘Armagedon’ cyn dechrau’r Rhyfel, ond bod nifer fawr o ymddangosiadau o’r gair yn ystod yr ymladd, gydag uchafbwyntiau ar adegau megis y misoedd cyntaf, Ail Frwydr Ypres, Brwydr y Somme a’r misoedd gwaedlyd yn 1918.
Felly, wrth edrych yn ôl ar y gyflafan, roedd yn naturiol i gapelwyr Dinmael ddefnyddio iaith Feiblaidd a disgrifio’r ymgyrch fel y gyflafan a ddisgrifir yn Llyfr y Datguddiad fel y frwydr ar ddiwedd y byd.
Dau beth arall i nodi ar y gofeb hon: yn gyntaf, sylwer bod canran rhyfeddol o uchel – 12 allan o’r 23 o ddynion – gyda’r cyfenw Jones. Nid oes rhyfedd bod y gofeb hon (fel nifer fawr o gofebion cefn gwlad Cymru) yn rhoi enw’r fferm yn ogystal, i wahaniaethu rhwng y dynion ag enwau tebyg.
Yn ail, nodwch yr enw cyntaf ar y rhestr: David Ellis, B.A., Penyfed. Dyma’r ‘bardd a gollwyd’, aelod o uned Gymreig arbennig yr RAMC (gweler, er enghraifft, un o’i gerddi fan hyn ac un o’i lythyrau fan hyn). Diflanodd tra’n gwasanaethu yn Salonica ym mis Mehefin 1918.[:]